Ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται πώς, αν δεν έχει τίποτε άλλο, έχει τουλάχιστο πάρα πολλές επιθυμίες και το μόνο του πρόβλημα φαίνεται πώς είναι ότι, μολονότι ξέρει τί θέλει δεν μπορεί να το έχει.
Δαπανάμε όλη την ενεργητικότητα μας για να αποκτήσουμε αυτό πού επιθυμούμε και οι περισσότεροι άνθρωποι πότε δεν αναρωτήθηκαν την αιτία αυτής της δραστηριότητας : ότι ξέρουν δηλαδή τις αληθινές ανάγκες τους.
Δεν κάθονται να σκεφτούν αν οι σκοποί πού επιδιώκουν είναι κάτι πού επιθυμούν οι ίδιοι. Στο σχολείο θέλουν να πάρουν καλούς βαθμούς, σα μεγάλοι θέλουν να επιτύχουν όσο γίνεται περισσότερο, να κερδίσουν χρήματα, να αποκτήσουν κύρος, να αγοράσουν καλύτερο αυτοκίνητο, να κάμουν ταξίδια κ.τ.λ.
Όταν όμως μέσα σ’ αυτή την εντατική δραστηριότητα σταματήσουν για να σκεφτούν, στο μυαλό τους μπορεί να γεννηθεί το έξης ερώτημα:
«Αν πετύχω αυτή τη νέα δουλειά, αν αγοράσω αυτό το καλύτερο αυτοκίνητο, αν κάνω αυτό το ταξίδι — τί βγαίνει; Προς τι όλα αυτά; Εγώ είμαι πραγματικά εκείνος πού επιθυμεί όλα αυτά; Δεν επιδιώκω κάποιο σκοπό, πού υποτίθεται πώς θα με κάμει ευτυχή, πού όμως μου ξεφεύγει μόλις φτάνω στην επιτυχία του;».
Τα ερωτήματα αυτά, όταν εγείρονται, δημιουργούν φόβο, γιατί θέτουν επί τάπητος την ίδια τη βάση πάνω στην όποια στηρίζεται όλη ή δραστηριότητα τού ανθρώπου, η γνώση του για το τί επιθυμεί. ΟΙ άνθρωποι τείνουν για το λόγο αυτό να απαλλαγούν όσο συντομότερα γίνεται απ’ αυτές τις ενοχλητικές σκέψεις. Αισθάνονται να τούς ενοχλούν αυτά τα ερωτήματα γιατί έχουν κουραστεί ή νοιώθουν αποθάρρυνση και συνεχίζουν να επιδιώκουν τούς σκοπούς πού πιστεύουν πώς είναι δικοί τους.
Όλα αυτά όμως δίνουν μια αμυδρή απεικόνιση της αλήθειας - της αλήθειας πώς ό σύγχρονος άνθρωπος ζει με την αυταπάτη πώς ξέρει τί θέλει, ενώ πραγματικά θέλει αυτό πού προσδοκούν οι άλλοι να θέλει.
Για να το παραδεχτεί αυτό, πρέπει να καταλάβει πώς το να ξέρει κανείς τί πραγματικά θέλει δεν είναι εύκολο, όπως νομίζει ο περισσότερος κόσμος, αλλά ένα από τα πιο δύσκολα προβλήματα πού πρέπει να λύσει κάθε ανθρώπινο όν. Το έργο αυτό προσπαθούμε επίμονα να το αποφύγουμε, αποδεχόμενοι έτοιμους σκοπούς σα να ήταν δικοί μας.
Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι πρόθυμος να αναλάβει μεγάλους κινδύνους όταν προσπαθεί να επιτύχει σκοπούς πού υποτίθεται πώς είναι «δικοί του». Αισθάνεται όμως μεγάλο φόβο όταν πρόκειται να αναλάβει τον κίνδυνο και την ευθύνη να καθορίσει ο ίδιος τις επιδιώξεις του. Ή έντονη δραστηριότητα εκλαμβάνεται συνήθως σαν αυτεξούσια δράση, μολονότι είναι γνωστό πώς μπορεί να είναι τόσο αυθόρμητη όσο και ή συμπεριφορά ενός ηθοποιού ή ενός υπνωτισμένου προσώπου. Όταν δοθεί ή γενική πλοκή του έργου, κάθε ηθοποιός μπορεί να παίξει ζωντανά το ρόλο του και ακόμη να καθορίσει ό ίδιος τη γραμμή και τις λεπτομέρειες της δράσης. Παρ’ όλα αυτά, παίζει το ρόλο πού του ανέθεσαν.
Η ειδική δυσκολία στο να αναγνωρίσουμε μέχρι ποιο βαθμό οι επιθυμίες μας — καθώς επίσης οι σκέψεις και / τα αισθήματα μας — δεν είναι πραγματικά δικές μας αλλά μας επιβάλλονται απέξω, συνδέεται στενά με το πρόβλημα της εξουσίας και της ελευθερίας. Στην πορεία της σύγχρονης ιστορίας, η εξουσία της Εκκλησίας παραχώρησε τη θέση της στην εξουσία του Κράτους, η εξουσία του Κράτους στην εξουσία της συνείδησης και η τελευταία στην ανώνυμη εξουσία του κοινού αισθήματος και της κοινής γνώμης, πού δρουν σαν όργανα κομφορμισμού.
Έχοντας απελευθερωθεί από τις παλαιότερες απροκάλυπτες μορφές εξουσίας δε βλέπουμε πώς έχουμε εμπλακεί στα δίχτυα ενός νέου είδους εξουσίας. Έχουμε μεταβληθεί σε αυτόματα, πού ζουν με την ψευδαίσθηση πώς είναι αυτεξούσια άτομα. Η ψευδαίσθηση αυτή δίνει στο άτομο τη δυνατότητα να μην αποκτά συνείδηση της ανασφάλειας του, αλλά’ αυτή είναι και η μόνη βοήθεια πού μπορεί να παρέχει αυτή ή ψευδαίσθηση.
Βασικά το εγώ του ατόμου έχει εξασθενίσει, σε τρόπο ώστε να νοιώθει ανίσχυρο και χωρίς καθόλου σιγουριά. Ζει σ’ έναν κόσμο, όπου έχει χαθεί η αυθόρμητη συνάφεια, όπου ο καθένας και το κάθε τι έχουν γίνει απλώς μέσο και όπου το ίδιο το άτομο έχει γίνει μέρος μιας μηχανής πού έφτιαξε με τα ίδια του τα χέρια.
Η απώλεια του εγώ έχει δυναμώσει την ανάγκη κομφορμισμού, γιατί έχει σαν αποτέλεσμα μια έντονη αμφιβολία ως προς την ταυτότητα του ατόμου. "Αν δεν είμαι τίποτε άλλο εκτός από εκείνο πού νομίζουν οι άλλοι πώς είμαι — ποιος είμαι «εγώ»; Είδαμε πώς άρχισε να δημιουργείται ή αμφιβολία για το εγώ του ατόμου με την κατάρρευση του μεσαιωνικού καθεστώτος, όπου το άτομο κατείχε μια αναμφισβήτητη θέση σ’ ένα καθορισμένο σύστημα. Ή ταυτότητα του ατόμου αποτελεί σπουδαίο πρόβλημα της σύγχρονης φιλοσοφίας από την εποχή του Ντεκάρτ και δώ. Σήμερα παίρνουμε σα δοσμένο ότι είμαστε εμείς. Όμως ή αμφιβολία για τον εαυτό μας εξακολουθεί να υπάρχει και έχει γίνει ακόμη μεγαλύτερη.
Στα έργα του ό Πιραντέλο εκφράζει αυτό το αίσθημα του σύγχρονου ανθρώπου. Ξεκίνα με το ερώτημα; Ποιος είμαι; Ποιά άλλη απόδειξη έχω για την ταυτότητά μου έκτος από τη συνέχιση του φυσικού μου εγώ; Η απάντησή του δεν είναι όμοια με εκείνη του Ντεκάρτ, η επιβεβαίωση δηλαδή του εγώ του ατόμου, άλλα η άρνησή του δεν, έχω ταυτότητα, δεν υπακούει άλλο ενώ εκτός από εκείνο που είναι ή αντανάκλαση αυτού πού οι άλλοι προσδοκούν να είμαι: Είμαι «όπως με θέλετε».
Αυτή η απώλεια ταυτότητας-λοιπόν, κάνει επιτακτικότερο τον κομφορμισμό. Σημαίνει πώς μπορεί κανείς να είναι βέβαιος για τον εαυτό του μόνο αν υπάρχει σύμφωνα με τις προσδοκίες των άλλων. "Αν δεν αντιστοιχεί η ζωή μας σ’ αυτή την εικόνα, όχι μόνο διατρέχουμε τον κίνδυνο αποδοκιμασίας και ολοένα μεγαλύτερης απομόνωσης, αλλά κινδυνεύουμε επίσης να χάσουμε την ταυτότητα της προσωπικότητάς μας, πράγμα πού σημαίνει πώς εκθέτουμε σε κίνδυνο την πνευματική μας υγεία.
Με τον κομφορμισμό μας στις προσδοκίες των άλλων, με το να μην είμαστε διαφορετικοί από αυτό πού θέλουν να είμαστε οι άλλοι, οι αμφιβολίες σχετικά με την ταυτότητα του ατόμου κατασιγάζονται και εξασφαλίζεται ένας ορισμένος βαθμός σιγουριάς. Όμως, η τιμή πού πληρώνεται είναι ακριβή. Ή εγκατάλειψη του αυθορμητισμού και της ατομικότητας έχει σαν αποτέλεσμα να δυσκολεύεται ή ζωή. Ψυχολογικά, το αυτόματο, ενώ εξακολουθεί να ζει βιολογικά, συναισθηματικά και ψυχικά, είναι νεκρό. Ενώ συμμετέχει σ’ όλες τις λειτουργίες της ζωής, ή ζωή του γλιστρά μεσ’ από τα δάκτυλά του όπως ή άμμος.
Πίσω από την πρόσοψη της ικανοποίησης και της αισιοδοξίας ο σύγχρονος άνθρωπος είναι βαθύτατα δυστυχισμένος. Ουσιαστικά βρίσκεται στα πρόθυρα της απόγνωσης. Γαντζώνεται απεγνωσμένα στην έννοια της ατομικότητας. Θέλει, να είναι «διαφορετικός» και τίποτε δεν τον ικανοποιεί περισσότερο από τη διαπίστωση πώς «είναι διαφορετικός». Πληροφορούμαστε το όνομα του υπαλλήλου των σιδηροδρόμων από τον όποιο αγοράζουμε τα εισιτήριά μας. Αποσκευές, τραπουλόχαρτα, φορητά ραδιόφωνα «προσωποποιούνται», φέροντας τα αρχικά του κατόχου τους. Όλα αυτά δείχνουν τον πόθο «διαφοράς» αλλά είναι σχεδόν τα τελευταία υπολείμματα ατομικότητας πού μάς απέμεινε.
Ό σύγχρονος άνθρωπος διψάει για ζωή. ’Αλλά αφού, όντας αυτόματο, δεν μπορεί να γευτεί τη ζωή με την έννοια της αυθόρμητης δραστηριότητας, δέχεται σαν υποκατάστατο κάθε είδος διέγερσης και συγκίνησης : τη συγκίνηση του πότου, των σπορ, ζώντας τις συγκινήσεις των φανταστικών ηρώων της οθόνης.
Ποιά είναι λοιπόν ή σημασία της ελευθερίας για το σύγχρονο άνθρωπο ;
"Έχει απελευθερωθεί από τα εξωτερικά δεσμά πού δεν του επέτρεπαν να κάνει και να σκέφτεται όπως ήθελε αυτός. Θα μπορούσε να ενεργεί σύμφωνα με τη θέλησή του, αν ήξερε τί θέλει, τί σκέφτεται και τί αισθάνεται. ’Αλλά δεν ξέρει. Συμμορφώνεται στις επιταγές ανώνυμων αρχών και αποδέχεται ένα εγώ πού δεν είναι δικό του. Και όσο περισσότερο δείχνει τον κομφορμισμό του, τόσο περισσότερο ανίσχυρος αισθάνεται, τόσο περισσότερο υποχρεώνεται να υποκύπτει.
Παρά την επίπλαστη αισιοδοξία και πρωτοβουλία, ο σύγχρονος άνθρωπος συντρίβεται κάτω από ένα έντονο αίσθημα αδυναμίας, πού τον κάνει να στέκεται ανίσχυρος, σα να ήταν παράλυτος, μπροστά στις επερχόμενες καταστροφές.Στην επιφανειακή παρατήρηση, οι άνθρωποι φαίνονται πώς τα καταφέρνουν αρκετά καλά στην οικονομική και κοινωνική ζωή. Θα ήταν όμως σοβαρά επικίνδυνο να παραβλεφθεί ή εδραιωμένη στέρεα, πίσω απ’ αυτή την ευχάριστη πρόσοψη, δυστυχία.
Αν η ζωή χάνει το νόημά της γιατί δεν την ζει κανείς, ο άνθρωπος απελπίζεται. Οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν ήσυχα από φυσική πείνα. Αλλά’ ούτε πεθαίνουν ήσυχα από ψυχική πείνα. Αν προσβλέπουμε μόνο στις οικονομικές ανάγκες πού αφορούν το «ομαλό» άτομο, αν δε δούμε το τί υποφέρει ασυνείδητα το μέσο αυτοματοποιημένο άτομο, τότε μας ξεφεύγει ό κίνδυνος πού απειλεί τον πολιτισμό μας από την πλευρά της ανθρώπινης βάσης του: την προθυμία δηλαδή με την όποια γίνεται αποδεκτή κάθε ιδεολογία και κάθε ηγέτης, αρκεί να υπόσχεται συγκινήσεις και να εξασφαλίζει πολιτική οργάνωση και σύμβολα πού υποτίθεται πώς δίνουν και νόημα και κάποια τάξη στη ζωή ενός ατόμου. H απόγνωση τού ατόμου πού έγινε αυτόματο, έγινε το γόνιμο έδαφος για τούς πολιτικούς σκοπούς τού φασισμού.
Από το βιβλίο του Εριχ Φρομ «Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία»